KS. MARIAN PISARZAK MIC
NIEPOKALANE POCZĘCIE NMP W LITURGII RZYMSKIEJ
I. Podstawa liturgiczna do refleksji teologicznej
W części pierwszej tego opracowania warto jeszcze dodać informacje, dopełniające przegląd historyczny i euchologijny.
3.1. Litanie, godzinki, nowenna.
Ogłoszenie dogmatu maryjnego przyczyniło się do tego, że w Litanii loretańskiej, z myślą o całym Kościele, zostało zatwierdzone wezwanie: „Królowo bez zmazy pierworodnej poczęta, módl się za nami”. Stało się to dopiero 29 grudnia w 1883 roku. Wcześniej, już od roku 1839, istniały liczne indulty partykularne lub lokalne 57 Papież LEON XIII ustalił w litanii kolejność kilku ostatnich wezwań w ten sposób, że omawiana inwokacja powinna być podawana po wezwaniu „Królowo wszystkich Świętych” 58 Współcześnie do prywatnego użytku w niektórych modlitewnikach podaje się także Litanię o Niepokalanym Poczęciu NMP 59 i Nowennę przed uroczystością Niepokalanego Poczęcia NMP 60. Na koniec należy wspomnieć utrzymujący się nadal zwyczaj śpiewania w kościołach Godzinek o Niepokalanym Poczęciu NMP. Pod nazwą Officium parvum Immaculatae Conceptionis BMV zostały zatwierdzone w 1615 roku przez PAWŁA V, ale ich genezę wiąże się z ruchem immakulistycznym z końca XV wieku. W języku polskim wydano je po raz pierwszy w 1625 roku 61.
3.2. Teksty kolekt mszalnych o świętym i niepokalanym poczęciu NMP (8 XII).
Znana jest teza, że liturgia wyraża wiarę i jest też źródłem poznania wiary Kościoła. Idąc tym tropem, przyjrzymy się wybranym tekstom kolekty mszalnej. Doprowadzą nas one do ważkich spostrzeżeń teologicznych.
3.2.1. Formuła z okresu pełnego średniowiecza.
Tekst pochodzi z Leofric Missal, stanowiącego typ sakramentarza „mieszanego” z X/XI w., używanego w angielskiej katedrze w Exeter w latach 1059-1072 62
Deus, qui beatae mariae virginis conceptionem / angelico vaticinio parentibus praedixisti, / praesta huic praesenti familiae tuae / eius praesidiis muniri, cuius conceptionis sacra solemnia / congrua frequentatione / veneratur. Per.
[Boże, który poczęcie błogosławionej dziewicy Maryi zapowiedziałeś (Jej) rodzicom przez proroctwo anioła, pozwól obecnym doznać wsparcia/obrony Tej, której uroczystość poczęcia ze czcią obchodzą. Przez.].
Komentarz: brak tytułu i daty; tekst mieści się między formularzem In ordinatione(!) s. Gregorii a Missa pro amico ab adversariis afflicto;
parentibus: wyrażenie wskazuje na rodziców Maryi, jednak ich imiona, Joachim i Anna, podaje tylko literatura apokryficzna;
angelico vaticinio praedixisti: zapowiedziałeś, [Boże], przez anioła; „zwiastowanie przez anioła” o poczęciu Maryi, to ulubiony motyw w średniowiecznej ikonografii na Wschodzie i na Zachodzie, występuje on w iluminacjach rękopisów i w obrazach pt. Spotkanie Joachima i Anny w Złotej Bramie albo Modlitwa Joachima i Anny albo krótko Joachim i Anna. Jest to motyw, który poprzedził motyw Niepokalanie Poczętej, występujący w obrazach już od XIV w., głównie jednak w XVII wieku, zwłaszcza u Bartłomieja Murillego (Immaculata); motyw conceptio s. Annae powrócił w XIX wieku, w związku z ogłoszeniem dogmatu (1854) 63
conceptio: poczęcie NMP, bez bliższych określeń; wyrażenie „święte poczęcie”, jeśli występuje w innych źródłach, to oznacza „czcigodne poczęcie”, godne kultu; w takim sensie mianem „święte” w Kościele greckim określano także poczęcie Jana Chrzciciela 64
3.2.2. Formuła z czasu szukania precyzji teologicznej (XIV-XV w.).
Wyraża ona określony pogląd na temat momentu uświęcenia NMP. Pochodzi ze środowiska dominikanów [makulistów]. Tekst formuły, podany za Missale Praedicatorum (Venetiae 1504), jest oparty na rękopisach z XV wieku 65
In sanctificatione beatae Mariae Virginis.
Deus, qui beatissimam virginem mariam / post animae infusionem / per copiosum gratiae munus / mirabiliter ab omni peccati macula mundasti/ et in sanctitatis puritate postea confirmasti, / praesta quaesumus, ut qui in honorem suae sanctificationis congregamur, / eius intercessionibus a te de instantibus periculis eruamur. Per.
[Boże, który cudownie oczyściłeś Najświętszą Maryję Dziewicę ze zmazy wszelkiego grzechu przez dar obfitej łaski dany po wlaniu duszy, a następnie umocniłeś Ją w doskonałej świętości, przez Jej wstawiennictwo wybaw nas z doczesnych niebezpieczeństw, którzy gromadzimy się dla uczczenia tajemnicy Jej uświęcenia. Przez.].
Komentarz: In sanctificatione: zamiast In conceptione, akcent spoczywa na tajemnicy uświęcenia NMP;
post, postea: uświęcenia dokonał Bóg dopiero po Jej poczęciu w łonie matki; skutki grzechu pierworodnego mają charakter powszechny, rozciągają się na wszystkich ludzi, na cały rodzaj ludzki, według makulistów „na krótko” dotknęły także Maryję;
uświęcenie NMP miało charakter wyjątkowy, „cudowny” (mirabiliter) i całościowy (ab omni peccati macula); zostało potwierdzone i jakby dopełnione w tajemnicy zwiastowania (postea confirmasti).
3.2.3. Formuła z XV wieku zredagowana w języku „immakulistów”.
Tekst oracji podaje formularz „franciszkański” Leonarda Nogarolego “Egredimini et odete filiae Sion”, zatwierdzony w 1476 roku przez pap. SIXTUSA IV, zamieszczony w mszałach [rzymskich] od 1477do 1570 roku (wyłącznie) 66.
Deus qui per immaculatam virginis conceptionem dignum Filio tuo habitaculum praeparasti: quaesumus, ut, qui ex morte eiusdem Filii tui praevisa eam ab omni labe praeservasti, nos quoque mundos eius intercessione ad te pervenire concedas. Per. [Przekład na język polski w p. 2.4]
W sekrecie (będącej odpowiednikiem dzisiejszej modlitwy nad darami) występuje jeszcze bardziej jednoznaczny tekst o NMP: „ipsa tui gratia preveniente/ mundo hodie immunis apparuit…” 67 W ten sposób zostało podkreślone pierwszeństwo łaski uprzedzającej (ipsa gratia jest równoznaczne z sola gratia) i jego skutek: immunis czyli czysta, nietknięta grzechem.
Komentarz: ex morte…Filii tui: akcent jest położony na ofiarniczy i pasyjny wymiar tajemnicy zbawienia; dziś mówi się o misterium paschalnym Chrystusa, na które integralnie składa się szczególnie śmierć, zmartwychwstanie, wniebowstąpienie i dar Ducha 68 (por. Konst. o liturgii, art. 5);
eam praeservasti: wyrażenie wskazuje na sposób uczestniczenia NMP w łasce powszechnego odkupienia, dokonanego przez Jej Syna, Jezusa Chrystusa; por. termin „zachowanie” lub „zabezpieczenie” z pojęciem „łaski uprzedzającej” (gratia preveniente);
ab omni labe: nie chodzi tu o grzech osobisty jako czyn grzeszny, lecz o „stan” i „kondycję” natury ludzkiej, spowodowane „pragrzechem”, „grzechem” pierworodnym; labes albo mácǔla oznacza zepsucie, skazę, siniec, plamę, zmazę, dysharmonię egzystencjalną.
3.2.4. Współczesna formuła wzięta z tradycji.
Kolekta Leonarda Nogarolego bez zmian wróciła do mszałów wydawanych po 1863 roku, kiedy zostały wprowadzone własne teksty mszy i oficjum na uroczystość Niepokalanego Poczęcia (8 XII). Taki sam tekst kolekty podaje dziś Missale Romanum 1970, 1975 i 2002 oraz Liturgia Horarum (1972).
Tłumaczenie polskie formuły modlitewnej na dzień 8 XII podane w MRp 1986 jest następujące:
Boże, Ty przez Niepokalane Poczęcie Najświętszej Dziewicy przygotowałeś swojemu Synowi godne mieszkanie i na mocy zasług przewidzianej śmierci Chrystusa zachowałeś Ją od wszelkiej zmazy, daj nam za Jej przyczyną dojść do Ciebie bez grzechu. Przez Pana n.
Komentarz: Niepokalane poczęcie: poczęcie bez grzechu pierworodnego, święte i uświęcające Maryję; od pierwszej chwili istnienia Maryja jest „niepokalana”;
moc zasług: chodzi o zbawcze (w relacji do grzechu) i uświęcające skutki/owoce misterium paschalnego; elementem tego misterium jest śmierć Chrystusa, Jego ofiara paschalna w wymiarze pasyjnym;
zachowanie od wszelkiej zmazy: wyrażenie mówi o sposobie uświęcenia Maryi.
3.3. Wnioski z materiału uzupełniającego.
Przedłożone „uzupełnienie” wskazuje na to, jak refleksja nad tajemnicą Niepokalanego Poczęcia NMP rzutowała na praktyki modlitewne ulokowane na obrzeżach lub w formie namiastki liturgii. Świadczy to o swoistym promieniowaniu treści misterium na praktyki pobożne, mówi o łączności misterium wiary z życiem duchowym, z praktyką modlitwy w Kościele.
Fakt poczęcia Maryi, z natury swojej nie łatwy do przedstawienia konkretnie, podobnie jak poczęcie Jezusa, był prezentowany symbolicznie z powołaniem się na „zwiastowanie anielskie”, którego doświadczyli rodzice Maryi. Do tej sytuacji odwołuje się najstarsza kolekta mszalna. W tym symbolu uwaga jest skupiona na fakcie poczęcia. Symbol mówi o tym, że Maryja jest szczególnym darem Boga, jest bardziej owocem łaski niż natury. Postać anioła w tle wskazuje na ingerencję nadprzyrodzoną w sprawie poczęcia NMP.
Symbolika „spotkania Joachima i Anny” była stosowana przez całe średniowiecze, a nawet odżyła w XIX wieku. Na Zachodzie miejsce tej symboliki zajął wizerunek Niepokalanej.
W czasach nowożytnych, poczynając od piętnastowiecznej formuły immakulistów, kształtującej potem założenia artystyczne, przedmiotem uwagi były skutki i następstwa wyjęcia Maryi „spod prawa grzechu”. Widziano w Niej wizerunek człowieka odkupionego, wolnego od grzechu pierworodnego, świętego mocą łaski Bożej.
Wizerunek nowej niewiasty, zaproponowany w XVII wieku przez El Greco, F. de Zurbarán, J. Ribera, B. Cavallino, D. Velazquez, a zwłaszcza przez B. Murillo, był być może inspirowany duchem epoki humanizmu i baroku; wspierał się jednak na Objawieniu Bożym, na Księdze Rodzaju, na Apokalipsie i na Pieśni nad pieśniami. Zaczerpnięte stamtąd symbole (wąż, księżyc, 12 gwiazd…), obecne na jego obrazach (i u innych malarzy), są uzupełnione znakiem anioła lub wielu aniołów oraz znakiem gołębicy. Stanowią one kontekst nadprzyrodzony poczęcia, mówią o Niewieście „pięknej z łaski Bożej”, a nie z natury swojej; taki obraz Niepokalanej fałszują (naturalizują) niektóre „współczesne” malowidła przedstawiające tylko samą figurę niewiasty czyli postać pięknej, uroczej kobiety.
„Niepokalana” Murillego, która obrazuje treść wiary podanej w kolekcie mszalnej, przedstawia każdego człowieka odkupionego i cały Kościół jako oblubienicę, uświęconą łaską misterium paschalnego („na mocy zasług przewidzianej śmierci Chrystusa”). Jest to obrazowanie nie tyle faktu (wydarzenia) samego poczęcia, co raczej „tajemnicy łaskawości Bożej” czyli skutków działania Łaski Bożej, jak wolność od grzechu, świętość, piękno z daru Ducha Świętego.
57 C. KAMMER, Die lauretanische Litanei, Insbruck 1960, 206-212; R. LAURENTIN, L’action du Saint-Siège…, 54, przypis 164; por. hasło Litany of Loreto, w: The Catholic Encyklopedia, New York 1908.
© 1996–2004 www.mateusz.pl