www.mateusz.pl/wam/psj

Polacy na Białorusi

Tekst pochodzi z miesięcznika Posłaniec Serca Jezusowego, 5/2006

Rozmowa Leszka Wątróbskiego z Aleksandrem Dworeckowem – z wieloletnim Prezesem Towarzystwa Młodzieży Polskiej w Grodnie przy Związku Polaków na Białorusi

Po II wojnie światowej na terenie zachodniej Białorusi zostało wielu Polaków...

Aby podporządkować sobie zajęte tereny, władza sowiecka zaczęły wyniszczać ludność polską. Ogromne zagrożenie dla niej stanowiła szczególnie polska inteligencja. Rozpoczęły się masowe aresztowania i deportacja inteligencji polskiej oraz duchowieństwa katolickiego. Zamykano szkoły, likwidowano biblioteki, nie pozwalano modlić się w kościołach. Część świątyń nawet została zburzona – tak jak np. najstarszy katolicki kościół na Białorusi – Fara Witoldowa w Grodnie. Terror sowiecki skierowany był nawet na potępienie samego pojęcia Polak. W tym samym czasie zakazano również jakichkolwiek kontaktów z rodzinami w PRL. Procesowi niszczenia polskości na Białorusi sprzyjała też rozpoczęta po II wojnie światowej repatriacja patriotycznie nastawionych Polaków. Nie kończące się represje, wywożenie ludności polskiej na tereny północno-wschodnie ZSRR doprowadziły do znacznego wyniszczenia kultury polskiej na wiele lat. W 1948 r. zamknięto ostatnią szkołę polską w Grodnie im. Królowej Jadwigi. Podobny los czekał również szkoły białoruskie.

Przez długie lata Polakom na Białorusi nie pozwalano się organizować...

Polska diaspora przez pół wieku była pozbawiona języka ojczystego, kultury i historii oraz opieki duszpasterskiej. Do szkół wprowadzono ideologię komunistyczną, tworzono organizacje pionierskie i komsomolskie, zabraniano młodzieży chodzić do kościoła. Większości ludności polskiej pod przymusem wpisywano do świadectwa urodzenia narodowość rosyjską lub białoruską. Władza sowiecka likwidowała naród polski również metodą asymilacji. Na tereny zachodniej Białorusi przesiedlano urzędników partyjnych z Rosji, którzy mieli za zadanie szerzyć i rozwijać komunizm. Nigdy Polak, nie należący do partii, nie miał możliwości otrzymania lepszej posady czy pracy w aparacie kierowniczym. Nauczyciele mieli obowiązek prowadzenia pracy ideologicznej również wśród rodziców. Starali się ich zmuszać, aby z dziećmi w domu rozmawiali wyłącznie po rosyjsku. Mimo to język polski nie został całkowicie zniszczony. Duża w tym zasługa Kościoła katolickiego. Często jedynym bowiem podręcznikiem do nauki języka polskiego był u nas modlitewnik. Może właśnie i dlatego często określano tu przynależność narodową poprzez wyznanie – katolik, to znaczy Polak.

Potem sytuacja zaczęła się stopniowo poprawiać. Polacy mogli już oficjalnie uczyć się swego ojczystego języka...

W 1956 r. Ministerstwo Edukacji ZSRR wydało rozporządzenie zezwalające na naukę języka ojczystego narodom zamieszkującym republiki sowieckie. Niestety władze białoruskie nigdy tego oficjalnie nie ujawniły. Doprowadziło to do szybkiego zmniejszenia się liczby Polaków na Białorusi. Dopiero w końcu lat 80. liczba ta ustabilizowała się na poziomie około 400.000 osób, co stanowi 4% całej ludności Białorusi.

Najwięcej naszych rodaków mieszka nadal na Grodzieńszczyźnie...

Tam Polakiem jest co czwarta osoba. Według spisu z 1999 r. – 294.100 osób, z których język polski za język ojczysty uważa tylko 16,5% Polaków, a korzysta z niego zaledwie 4,7%.

Jest jednak nadzieja, że to się zmieni...

Praktycznie dopiero od 1987 r. zaczęły się stopniowe zmiany. Społeczeństwo pozbawione wcześniej swoich praw do pielęgnowania kultury i tradycji, zaczęło domagać się uprawnień mu należnych. Aktywizacja Polaków na Białorusi zaczęła się tak naprawdę jesienią 1987 r. w Grodnie. T. Gawinowi i J. Łucznikowi udało się namówić rodziców z okolicznych wsi do napisania podań z prośbą, aby ich dzieci mogły się uczyć języka polskiego w szkołach. Mimo wielkiego oporu władz akcja ta przyniosła rezultaty. W następnym roku w trzech miasteczkach w okolicach Grodna (Soniewiczach, Sopoćkiniach i Łosośnie) polskie dzieci, od klasy trzeciej, zaczęły uczyć się języka ojczystego. To było pierwsze wielkie zwycięstwo Polaków na Białorusi po II wojnie światowej.

Pierestrojka na Białorusi zaczęła się więc od nauki języka polskiego...

Wówczas nie myślano jeszcze o utworzeniu jakiejkolwiek organizacji społecznej, która miałaby prawo walczyć o sprawy Polaków na Białorusi. Do skupienia Polaków w organizację polską zachęciła nas jednak sama... władza sowiecka. Oczywiście zrobiła to niechcący. W lipcu 1988 r. sekretarz generalny partii M. Gorbaczow miał odwiedzić Polskę. Bał się widocznie trudnych pytań na temat sytuacji Polaków w ZSRR, a szczególnie na Białorusi. Biuro Polityczne KPZR zdecydowało się więc założyć polską sekcję przy Towarzystwie Przyjaźni Radziecko-Polskiej, ale tylko w obwodzie Grodzieńskim. Władza znalazła nawet swoich ludzi, poprzez których miała kierować tą sekcją. Zamieściła odpowiednie ogłoszenie w prasie. Jednak grupa osób na czele z T. Gawinem, St. Sienkiewiczem zorientowała się, o co naprawdę chodzi władzom, i zerwała spotkanie organizacyjne, a już miesiąc później powstało Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe im. A. Mickiewicza, które w 1990 r. przekształciło się w Związek Polaków na Białorusi.

Dziś jest to największa organizacja polska...

Na dzień dzisiejszy Związek Polaków jest największą organizacją społeczną na Białorusi, skupiającą około 20.000 członków działających w 60 oddziałach terenowych. Pierwszym prezesem ZPB został T. Gawin, w domu którego do 1991 r. mieściła się siedziba organizacji. Dwa lata później władza pozwoliła wybudować własną siedzibę w Grodnie. W tamtych latach Związek Polaków miał bardzo wysoki autorytet, z jego pozycją liczyli się nawet kandydaci na prezydenta. Najważniejszymi kierunkami działalności Związku, od samego początku jego działalności, było odradzanie szkolnictwa polskiego. Nauczanie języka polskiego na Białorusi miało swoją szczególną specyfikę, wynikającą z uwarunkowań historycznych i politycznych. Ludność polska na terenie naszej republiki była najbardziej zrusyfikowana. Dlatego zaczęliśmy od nauki języka.

Jednym z pierwszych punktów nauczania języka ojczystego była Polska Szkoła Społeczna w Baranowiczach, potem w Sopoćkiniach, gdzie powstały pierwsze klasy, a trzy lata później w Grodnie – w jednym z przedszkoli, w którym utworzono pierwszą grupę polską. Rok później takie grupy powstały też w przedszkolach w Wołkowysku, Brześciu i Nowogródku. Pomimo braku pomocy dydaktycznych, dobrze wykształconej kadry pedagogicznej szkolnictwo polskie zaczęło się rozwijać. W 1996 r. w Grodnie została otwarta pierwsza polska szkoła, a w 1999 r. druga w Wołkowysku. Powstały też polskie szkoły sobotnio-niedzielne, umożliwiające młodzieży polskiej naukę przedmiotów związanych z kulturą ojczystą. Obecnie szkolnictwo polskie na Białorusi funkcjonuje w kilku formach nauczania: nauka języka jako przedmiotu, w formie kółek i zajęć fakultatywnych, klas i szkół polskich, szkół społecznych i grup polskich w przedszkolach. W Grodnie, Mińsku i Brześciu istnieją ponadto katedry filologii słowiańskiej, wydział polsko-białoruski i polsko-rosyjski, które przygotowują studentów do pracy w szkołach ogólnokształcących. W roku szkolnym 2002/03 na Białorusi języka polskiego uczyło się w różnych formach nauczania łącznie 20.274 dzieci i młodzieży. I tak jako przedmiotu – 3.739, fakultatywnie – 10.657, w przedszkolach – 824, w polskich szkołach – 885, na uniwersytetach – 773, w szkołach społecznych (sobotnio-niedzielnych) – 2.577. Języka polskiego na Białorusi nauczało w tym czasie 437 pedagogów pracujących w 296 szkołach.

Jednocześnie z językiem polskim odradzała się u Was kultura polska...

Obecnie na Białorusi działa około 80 zespołów polskich. Organizowane są różne imprezy o charakterze kulturalnym np.: Festiwal Piosenki Polskiej czy spotkania i warsztaty artystyczne, wystawy, konkursy, koncerty, jarmarki twórców ludowych. Nie znaczy to, że wszystko to dzieje się bez bólu. Związek musiał czasem nawet organizować pikety. Tak działo się w przypadku zmagań o budowę szkoły polskiej w Nowogródku, kiedy władza wysłała na działaczy Związku specjalne oddziały milicji. Warto przy tym dodać, że na budowę szkół polskich oraz ich wyposażenie państwo białoruskie nie dało ani grosza.

W drugiej połowie lat 90. pozycja Związku Polaków zaczęła słabnąć...

Stało się to poprzez zmiany społeczno-polityczne, które spowodowało dojście do władzy A. Łukaszenki oraz konflikty wewnątrz organizacji. W ich wyniku grupa działaczy Związku, na czele ze St. Sienkiewiczem, utworzyła nową organizację – Polską Macierz Szkolną. Stosunki między Związkiem i Macierzą są po dziś dzień napięte, co negatywnie wpływa na ruch polski na Białorusi. Obecnie na Białorusi, oprócz Związku Polaków i Polskiej Macierzy Szkolnej, działają także mniejsze organizacje polskie, np. harcerstwo czy Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej. Od blisko 10 lat działa też w Grodnie, przy Związku Polaków, Towarzystwo Młodzieży Polskiej. Organizacja zrzesza młodzież polskiego pochodzenia z Grodna i okolic. Naszym celem jest odradzanie świadomości i tożsamości narodowej wśród młodych Polaków na Białorusi oraz historycznej i kulturalnej więzi z krajem przodków. Większość członków to studenci i młodzież pracująca. Ostatnio do naszego Towarzystwa przychodzą przedstawiciele innych narodowości zainteresowani kulturą polską. Wszyscy też z trwogą patrzymy na mieszanie się władz państwowych do działania i pracy Związku Polaków na Białorusi.

Czym konkretnie zajmuje się Towarzystwo?

Zaczęliśmy od oświaty. Organizujemy dla członków kursy języka polskiego, historii oraz specjalistyczne, np. komputerowe. Oddziałowi miejskiemu Związku w Grodnie pomagamy w organizacji imprez kulturalnych, typowo polskich zabaw i świąt. Organizujemy imprezy o charakterze sportowo-rekreacyjnym, np.: spływy kajakowe z Bohatyrowicz (miejsca związanego z imieniem Elizy Orzeszkowej) do Grodna i rajdy lub pomagamy w ich organizacji polskim klubom sportowym Grodna. Współpracujemy też z innymi polskimi organizacjami. Staramy się uczestniczyć w wymianach młodzieżowych i w imprezach polonijnych odbywających się w Polsce, co w dużej mierze pomaga naszej młodzieży w opanowaniu języka ojczystego. Wszyscy czujemy się mocno związani z Polską. Mieszkamy jednak na Białorusi. A Grodzieńszczyzna – jest także naszą Ojczyzną.

Możecie więc być ambasadorami obu państw i budować mosty współpracy, czego Wam z całego serca życzę. Dziękuję tez za rozmowę.

Tekst pochodzi z miesięcznika Posłaniec Serca Jezusowego, maj 2006

© 1996–2006 www.mateusz.pl