KS. MARIAN PISARZAK MIC
W kościelnym kalendarzu ponad dwadzieścia tygodni posiada specjalny charakter ze względu na obchodzone misteria i właściwe im przesłanie duszpasterskie. Te szczególne dni i tygodnie stanowią tak zwane mocne okresy liturgiczne. Służą one kształtowaniu wiary i kultury chrześcijańskiej. Z tej racji w pewnym ośrodku kultu maryjnego postanowiono po Mszy świętej odmawiać specjalną modlitwę okresową, w każdym okresie inną, nawiązującą do specyfiki Adwentu, Okresu Narodzenia Pańskiego, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego. Praktyka została przyjęta pozytywnie, modlitwa stanowiła element formacji duchowej inspirowanej liturgią, z uwzględnieniem specyfiki maryjnej miejsca.
W zamieszczonej poniżej modlitwie, przewidzianej do odmawiania w czasie Wielkiego Postu, brakowało początkowo fragmentu, który wkrótce został dodany, a w niniejszym wydruku jest zaznaczony pogrubioną czcionką. Oto tekst formuły modlitwy:
Panie Jezu Chryste, dobry Pasterzu,
Ty trudziłeś się dla naszego zbawienia
na drodze wiodącej na Kalwarię.W świętym czasie postu, prosimy Cię,
oddal od nas duchową ociężałość,
wlej w serca pragnienie modlitwy,
daj nam łaskę żalu i pokuty za grzechy.Przyjmij nasze wyrzeczenia,
ale też naucz nas pełnić dzieła miłosierdzia,
chcemy służyć Tobie i bliźnim –
z wiarą ożywioną miłością.W trudnych chwilach umacniaj nas
z Twojego Krzyża,
daj nam wierność do końca,
na wzór Maryi, obecnej na Twej drodze.Jezu, Odkupicielu nasz,
pozwól nam iść za Tobą,
razem z całym Kościołem,
pielgrzymującym do chwały nieba.Gdzie Ty, Panie, po bolesnej męce
i chwalebnym zmartwychwstaniu,
żyjesz i królujesz, z Bogiem Ojcem,
i Duchem Świętym
przez wszystkie wieki wieków.
W: Amen.
W przytoczonej modlitwie zostały uwzględnione takie ważne sprawy, jak wyrzeczenie i modlitwa, żal i pokuta, kontemplacja Krzyża i naśladowanie Maryi w Jej wierności do końca, został zaznaczony cel ostateczny całego Kościoła, który u kresu doczesnej pielgrzymki ma nadzieję, że osiągnie chwałę nieba…
Początkowo jednak czegoś zabrakło w tej propozycji modlitwy.
Czego w niej brakowało? – Tego, co znalazło się w dodanym fragmencie:
Przyjmij nasze wyrzeczenia, ale też
naucz nas pełnić dzieła miłosierdzia,
chcemy służyć Tobie i bliźnim –
z wiarą ożywioną miłością.
Do pełnego i właściwego przeżywania Wielkiego Postu nie wystarcza post ascetyczny, nie wystarcza wiara ożywiana nabożeństwami Drogi Krzyżowej i Gorzkich Żali. Niestety, wydaje się że właśnie one, osobista asceza i pobożne praktyki, dominują w mentalności wielkopostnej, podsycane praktycznym duszpasterstwem i duchowością niektórych ruchów odnowy 1. Tymczasem, zgodnie z liturgią, trzeba głosić i przekonywać, że do pełni zaangażowania w przeżywanie i doświadczenie Wielkiego Postu, przynależy także miłosierdzie, uczynna miłość. To właśnie charitas inspiruje wiarę, wprowadza ją na drogę służby i posługiwania, niekiedy wielkiego poświęcenia i ofiary, oczyszcza z egoizmu i prywatności. Wiara bez miłości pozostanie jakoby martwa i abstrakcyjna, zamknięta i statyczna 2.
Ze względu na uczynki miłosierdzia, postrzegane w Wielkim Poście jako istotna praktyka tego okresu, bp Henryk Tomasik zauważył, że „charitas”, jako postawa ducha i „Caritas”, jako instytucja, stanowi wizytówkę parafii jako wspólnoty Kościoła: „ nie można kochać Boga, jeśli nie ma konkretnych znaków miłości bliźniego” 3. Te słowa współgrają z wypowiedzią abpa Józefa Michalika: zadaniem nowej ewangelizacji jest „pogłębianie wiary wierzących” 4. Głosy naszych hierarchów, przytoczone przykładowo, zostały scalone i ujęte integralnie w apostolskim nauczaniu Benedykta XVI. W przesłaniu na Rok Wiary, Papież napisał, iż bliźniemu należy służyć „z wiarą ożywioną miłością”. Wiara i miłosierdzie muszą iść razem, aby były prawdziwe, ewangeliczne i miały walor świadectwa 5.
Takich postaw i zachowań domagają się instrukcje i teksty liturgiczne właściwe dla Okresu Wielkiego Postu. Zdaje się, że wyrazistość wielkopostnych oczekiwań i wymagań stopniowo się ujawniała w czasie posoborowym. Dziś jest bardzo czytelna. Przekonają nas o tym przytoczone niżej źródłowe teksty.
Czas Wielkiego Postu jest w funkcji misterium, przygotowuje wspólnotę Kościoła do obchodu i przeżycia Paschalnego Misterium Chrystusa. Zwracają na to uwagę dwa dokumenty w następujący sposób:
Według Norm roku liturgicznego „Okres Wielkiego Postu służy przygotowaniu do obchodu Paschy”. Liturgia wielkopostna do tego obrzędu przygotowuje wiernych „przez wspomnienie przyjętego chrztu i pełnienie pokuty (por. Konstytucja o Liturgii, art. 109)” 6.
Ten tekst został powtórzony w nowej i bardziej szczegółowej instrukcji (16.01.1988) o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych 7; dokument nie rozwija wątku chrztu, lecz zamieszcza odrębny punkt o pokucie:
„Cnota i praktyka pokuty – to konieczne formy paschalnego przygotowania: z nawrócenia serca winna wypływać zewnętrzna praktyka pokuty tak u poszczególnego chrześcijanina, jak i w całej wspólnocie. Chociaż winna ona być dostosowana do współczesnych warunków, niech nie będzie pozbawiona ducha ewangelicznej pokuty i niech zmierza ku dobru braci” 8.
W liturgii godzin, na początku Modlitwy w ciągu dnia, jak refren są powtarzane słowa, ważne w wymiarze jednostkowym i społecznym: „Nadeszły dla nas dni pokuty, abyśmy zadośćuczynili za grzechy i zbawili dusze” 9.
Wypada tu zauważyć wydobyte trzy znamiona pokuty: wymiar wewnętrzny i osobisty (w sercu), wymiar zewnętrzny (zadośćuczynienie jako znak nawrócenia serca) i znaczenie (wartość pokuty) tak dla każdej osoby („aby zbawić duszę swoją”), jak i dla wspólnoty („ku dobru braci”). Właśnie trzeci aspekt wyraźnie dojdzie do głosu w wielkopostnych tekstach euchologijnych (modlitewnych) i w czytaniach biblijnych zarówno mszału jak i liturgii godzin.
Mocny impuls do podejmowania czynów miłosierdzia emanuje z następujących tekstów pierwszej i trzeciej prefacji wielkopostnej:
Boże, Ty „pozwalasz Twoim wiernym (…) radośnie oczekiwać świąt wielkanocnych, aby gorliwie oddając się modlitwie i dziełom miłosierdzia (…), osiągnęli pełnię dziecięctwa Bożego” 10.
Boże, „Ty przyjmujesz nasze wyrzeczenia (…), bo one (…) otwierają [nasze] serca na potrzeby biednych. Spiesząc im z pomocą, naśladujemy Twoją dobroć” 11.
Oto lapidarnie ujęty sens ascezy i wyrzeczeń. Kto je podejmuje, uświęca samego siebie, stając się uczestnikiem boskiej natury, stając się bardziej dzieckiem Bożym. Co więcej, w działaniu na rzecz biednych uobecnia „tu i teraz” boską dobroć i opatrzność, staje się jej osobowym narzędziem sprawczym. Wyrzeczenia zyskują walor ofiary, która uświęca ascetę, a „biednego” przekonuje o dobroci Boga: „Skosztujcie i zobaczcie, jak doby jest Pan” (Ps. 34, 9).
Warto poddać analizie treść krótkich modlitw zwanych kolektami. Są to ważne teksty, same w sobie; ich treść – jakoby rozwinięcie i dopełnienie – pojawia się także w modlitwie nad darami oraz w „prośbach” jutrzni i nieszporów. W tych modlitwach są wyrażone następujące intencje:
„Aby nasze wyrzeczenia umocniły nas do walki ze złym duchem” 12 i „przeżywania Męki Chrystusa we własnym ciele” 13.
Ponadto, w tej samej formule jakby jednym tchem zostaje wypowiedziana kolejna prośba:
„abyśmy przez dzieła pokuty i miłosierdzia pokonali nasze wady”, a wśród nich zwłaszcza egoizm i obojętność na bliźnich 14.
Abyśmy „pełniąc uczynki miłości”, oddawali Tobie, Boże, należną chwałę 15.
Boże, „zachowaj w Twoich wiernych gotowość do pełnienia dobrych uczynków” 16.
W jednej z modlitw po prostu zostały wyliczone tradycyjne czyny: post, modlitwa i jałmużna, jako lekarstwo na grzechy 17. O znaczeniu jałmużny liturgia godzin mówi tak: „Jałmużna uwalnia od śmierci. Ona oczyszcza z każdego grzechu. Woda gasi płonący ogień, a grzechy gładzi jałmużna” 18. Okazuje się, że źródło łaski rozgrzeszenia zbyt jednostronnie dostrzega się w pokutnym obrzędzie spełnianym w konfesjonale, zapominając o pokutnej wartości aktu miłosierdzia, jakim jest jałmużna.
W podsumowaniu tej grupy tekstów modlitewnych Wielkiego Postu, można śmiało stwierdzić, iż Kościół modli się o wrażliwość serc i prosi o dzieła miłosierdzia; bez nich sama pokuta będzie suchą ascezą lub pielęgnacją zdrowia. Opis konkretnych uczynków miłosierdzia znajdziemy w liturgii słowa, przewidzianej w wybrane dni dwóch pierwszych tygodni Wielkiego Postu. W liturgii godzin czytaniom towarzyszą odpowiednie komentarze.
Na omawiany aspekt duchowości Wielkiego Postu, w sprawie powiązania postu z miłością bliźniego, jakże bogate światło daje proste i zarazem mocne słowo Boże. Oto wybrane teksty biblijne:
„Czyż nie ten post wybieram, mówi Pan: dzielić swój chleb z głodnym, (…), nagiego przyodziać, nakarmić duszę przygnębioną” (słowo z Księgi Izajasza) 19.
„Czego nie uczyniliście jednemu z tych najmniejszych [głodnych, spragnionych, chorych i nagich], tego i Mnie nie uczyniliście. Idźcie, przeklęci, w ogień wieczny” (słowo z Ewangelii według św. Mateusza) 20. „Miłujcie waszych nieprzyjaciół (…). Nie bądźcie, jak poganie” (z Ewangelii według św. Mateusza) 21.
„Bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz…”. „ Dawajcie, a będzie wam dane” (słowo z Ewangelii według św. Łukasza) 22.
A zatem, słowo Boże przestrzega przed zrywaniem więzi postu z miłosierdziem; między nimi ma istnieć przymierze i jedność. Taka więź i jedność ma prowadzić do budowania innej, międzyosobowej jedności i wspólnoty.
W imię biblijnej i humanitarnej zasady, iż „pomaganie łączy ludzi”, zostały zredagowane niektóre współczesne modlitwy, odmawiane przy wspólnym posiłku, głównie w zakonach. Pomijamy tu powołanie się na praktykę konkretnej wspólnoty zakonnej. Istotne jest bowiem wskazanie na samą treść niektórych formuł modlitewnych, używanych w klasztorach; jest w nich zawarte ważne przesłanie, przypominane nie tylko w Wielkim Poście.
Pierwotna i istotna formuła okolicznościowej modlitwy przy wspólnym stole była oddaniem Bogu chwały i zarazem prośbą. Oto typowa redakcja takiej modlitwy, sięgająca w głąb starożytności chrześcijańskiej:
„Pobłogosław Panie Boże nas i te dary, które z Twojej Opatrzności (lub: dobroci) spożywać będziemy”. Albo: „Dziękujemy Ci, Boże, za te dary, które spożyliśmy dzięki Twojej Opatrzności (lub: dobroci)” 23.
Z czasem dołączono wezwania odnoszące się do ofiarodawców i dobroczyńców zakonu: „Racz, Panie, nagrodzić życiem wiecznym wszystkich, którzy nam dobrze czynią dla Imienia Twego”.
Współcześnie pojawiły się intencje o treści charytatywnej, wskazujące na potrzebę dzielenia się nie tylko tym, co mamy w obfitości albo nam zbywa, lecz także tym, co – ograniczając naszą konsumpcję – zgromadziliśmy lub oszczędziliśmy „dla innych” przez nasz post, wyrzeczenie i wstrzemięźliwość: „Prosimy Cię, Boże, spraw, aby nie było głodujących w ludzkiej rodzinie i aby wszyscy, którzy mają pokarm w obfitości, dzielili się z tymi, którym go brakuje”. Albo: „Dopomóż nam zachować umiar w jedzeniu i naucz nas dzielić się z innymi tym, co posiadamy”. Albo: „Naucz nas dzielić się ze wszystkimi chlebem i radością” 24.
Przytoczone formuły posiadają charakter nie tylko prośby; one są także przypomnieniem przykazania o uczynnej miłości bliźniego; pełnią zatem rolę proroka, który formuje, a nawet budzi i monituje sumienie, zdaje się wołać: bracie, siostro, podziel się z bliźnim! Jak ty syty i najedzony możesz spokojnie stanąć przed krzyżem Jezusa i rozważać Jego Mękę? Jak możesz pościć tylko „dla siebie”? Umartwiaj się i pość także „dla innych”! Czyń to ze względu na Chrystusa i twoje grzechy!
Nowe modlitwy zakonne, odmawiane przecież nie tylko w Wielkim Poście, pełnią funkcję moderatora lub wychowawcy, ponieważ kształtują wrażliwość „serca” w wymiarze społecznym i wspólnotowym, w perspektywie ludzkiej i eklezjalnej. Świadectwo miłosierdzia i niesiona pomoc łączy ludzi. Jest to egzystencjalna metoda na budowanie wspólnoty wiary, wspólnoty Kościoła.
Nie tylko w Wielkim Poście, lecz w każdym czasie trzeba się modlić o gotowość i umiejętność świadczenia miłosierdzia: Boże, przyjmij nasze wyrzeczenia, ale też naucz nas pełnić dzieła miłosierdzia, chcemy służyć Tobie i bliźnim – z wiarą ożywioną miłością. Nie można bowiem poprzestać na wierze intelektualnej i abstrakcyjnej. Potrzebna jest wiara ożywiana miłością. Tylko żywa wiara uruchamia wyobraźnię miłosierdzia.
Okres Wielkiego Postu i świąteczny czas Wielkanocy bardzo sprzyja różnorodnym inicjatywom, indywidualnym i grupowym. Daje on szansę na to, aby się rozwinęła wyobraźnia miłosierdzia w sercu każdego z nas, w rodzinach i szkołach, w parafiach i zespołach Caritas. W tym kontekście trzeba docenić aktywność wolontariatu wśród młodzieży i osób zrzeszonych w różnych pobożnych kręgach i wspólnotach. Także organizowanie i rozprowadzanie w Wielkim Tygodniu na cele charytatywne tak zwanych szlachetnych paczek świątecznych, albo paschalików (świec), lub agnusków (czytaj: wielkanocnych baranków) – świadczy o obecności wyobraźni miłosierdzia 25.
Po ukończeniu Wielkiego Postu, po właściwym jego przeżyciu, następuje radość. Istnieje zwyczaj składania sobie świątecznych życzeń. Wtedy często piszemy lub mówimy piękne słowa: Radosnych Świąt! Po prostu, powodowani wiarą i miłością, życzymy sobie wielkanocnej radości. I słusznie! Lecz od razu chce się rzec te słowa i dopowiedzieć zachętę: nadal tak życzcie sobie, a jeszcze bardziej – czyńcie sobie radość świąteczną. Ze względu na to, że „Okres Wielkiego Postu służy przygotowaniu do obchodu Paschy”, możemy wołać także w ten sposób: przez uczynki miłosierdzia przygotowujcie sobie i innym radość wielkanocną. Oto jedno z wielkopostnych postanowień i zadań!
Im więcej będzie w Wielkim Poście aktywnej wyobraźni miłosierdzia, tym więcej będzie na Wielkanoc paschalnej radości, zbudowanej na Chrystusowej Ewangelii: „Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili” (Mt 25, 40). Sam Chrystus zamienia nasze wyrzeczenie i pokutę na świętą radość z okazanego miłosierdzia Jemu samemu, w Jego siostrach i braciach, stanowiących Jego mistyczne Ciało, Kościół.
Dawanie rzeczy prowadzi do dawania siebie, staje się mistagogią, wprowadzeniem, nie tylko w tajemnicę Paschy Chrystusa, lecz także w misterium Kościoła, czyli w eklezjalną komunię (koinonię) 26.
Marian Pisarzak MIC
Licheń Stary
* Artykuł pochodzi z pr. zb. Omnia transeunt – caritas manet. Ksiega Jubileuszowa dedykowana Ks. Prof. W. Głowa, red. L. PINTAL, Lublin 2012. W wersji dla „mateusz.pl” wprowadzono drobne zmiany i uzupełnienia.
1 [1] Zob. na przykład popularną publikację pt. Dobroczynny post (Kraków 2000) w ramach Biblioteczki Zeszytów Odnowy w Duchu Świętym.
2 Zob. M. AUGÉ, Quaresima, Pasqua, Pentecoste. Tempo di rinnovamento nello Spirito, Cinisello Balsamo (Milano) 2002, s. 32-35. Autor odwołuje sie do źródeł patrystycznych i pierwotnych liturgicznych.
3 Przemówienie bpa H. TOMASIKA w Turno k. Radomia, na spotkaniu zespołów i grup charytatywnych, 17.03.2012, zob. Caritas i grupy charytatywne, relacja na stronie internetowej KAI-u: http://system.ekai.pl/kair/?screen=depesza&_scr_depesza_id_depeszy=457582&_tw_DepeszeKlientaTable_0__search_plainfulltext=caritas+i+grupy
4 Wywiad KAI-u z abp. J. MICHALIKIEM, Mnie także próbują zapisać do partii, zob. http://system.ekai.pl/kair/?screen=depesza&_scr_depesza_id_depeszy=452408.
5 BENEDYKT XVI, List apostolski „Porta fidei” (wyd. 11.10.2011), nr 14. Por. Orędzie na Wielki Post [2013]. Wiara w Miłość pobudza do miłości, p.3-4; cyt. za KAI, ISSN 1426-1413, wyd. 01.02.2013.
6 Mszał Rzymski dla diecezji polskich (2 wyd., Poznań 2010) . Ogólne normy roku liturgicznego i kalendarza, nr 27.
7 KKBiDS, List okólny o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych, nr 6.
8 Tamże, nr 14.
9 Zob. Liturgia godzin, t. 2, passim: antyfona modlitwy przedpołudniowej w Wielkim Poście.
10 Mszał. Prefacje, nr 8.
11 Mszał. Prefacje, nr 10.
12 Kolekta w Środę Popielcową; por. kolekta w sobotę po Popielcu.
13 Modlitwa nad darami w Środę Popielcową
14 Tamże.
15 Kolekta w sobotę pierwszego tygodnia W. Postu.
16 Kolekta w środę drugiego tygodnia W. Postu
17 Zob. kolekta w trzecią niedzielę W. Postu; por. kolekta w środę pierwszego tygodnia W. Postu: odnowa ducha dokonuje się nie tylko przez post, lecz także przez inne dobre czyny.
18 Zob. na przykład Responsorium krótkie Jutrzni w sobotę czwartego tygodnia W. Postu (Lit.godz., t.2, 267).
19 Piątek i sobota po Środzie Popielcowej.
20 Poniedziałek pierwszego tygodnia W. Postu.
21 Sobota pierwszego tygodnia W. Postu.
22 Poniedziałek drugiego tygodnia W. Postu.
23 Zob. M. PISARZAK, Błogosławieństwo stołu. Modlitwy przy posiłku. “Roczniki Teologiczne” 45:1998, z.8, s.321-329; M. MARCZEWSKI, Błogosławieństwo stołu (modlitwy przed i po jedzeniu), Lublin 1998, s. 11-17.
24 Por. M. MARCZEWSKI, Błogosławieństwo stołu…, s. 34-37; są tu propozycje modlitw dla osób świeckich.
25 List okólny o przygotowaniu i obchodzeniu świąt podaje zachętę do łączenia takich „gestów” pomocy z liturgią Eucharystii: „Dary dla ubogich, zwłaszcza zebrane w czasie wielkopostnym jako owce pokuty, można przynieść w profesji na przygotowanie darów, podczas, gdy lud śpiewa „Gdzie miłość wzajemna i dobroć” (nr 52).
26 Por. J. POZNAŃSKI, Powiedz nam o dawaniu, „Posłaniec Serca Jezusowego, nr 2/ 2012, s. 42-45; zob. WWW.mateusz.pl/mt/jp/Jacek-Poznanski-SJ-Powiedz-nam-o-dawaniu.htm.
© 1996–2011 www.mateusz.pl