CEZARY SĘKALSKI
Kraków 2002
Poniżej zamieszczam spis treści i wstęp mojej pracy doktorskiej, wydanej w Wydawnictwie WAM.
1. Źródła
2. Opracowania
3. Literatura pomocnicza
1. Najważniejsze założenia dotyczące chrześcijańskiego rozwoju duchowego
1.2. Czynniki rozwoju duchowego chrześcijanina
1.3. Nawrócenie – początek drogi duchowego wzrostu
1.4. Koncepcje etapów życia duchowego
1.4.1. Trzy drogi rozwoju duchowego
1.4.2. Siedem mieszkań św. Teresy z Avila
1.4.3. Droga poprzez “noce” św. Jana od Krzyża
1.4.4. Koncepcje współczesne
1.5. Ćwiczenia duchowe w historii duchowości
2. Propozycja Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli
2.1. Geneza Ćwiczeń duchowych św. Ignacego
2.2. Rozwój praktyki udzielania Ćwiczeń Ignacjańskich
2.3. Główne założenia Ćwiczeń duchowych św. Ignacego
2.3.1. Cel Ćwiczeń duchowych
2.3.2. Psychologiczne uwarunkowania nawrócenia w Ćwiczeniach
2.3.3. Trzy drogi rozwoju duchowego w Ćwiczeniach
1. Główne elementy drogi oczyszczającej
1.1. Oczyszczenie z grzechów ciężkich
1.2. Opanowanie nieuporządkowanych namiętności
1.3. Oczyszczenie z wad głównych i opanowanie zmysłów
1.4. Formacja pozytywna
2. Droga oczyszczająca w dynamice pierwszego tygodnia
2.1. Fundament Ćwiczeń duchowych
2.2. Medytacje o grzechu i piekle
2.3. Trzy sposoby modlitwy
2.4. Reguły rozeznawania duchów
2.5. Reguły o skrupułach
1. Główne elementy drogi oświecającej
1.1. Rozwój cnót teologalnych
1.2. Rozwój cnót kardynalnych
1.3. Głębsze poznanie prawdy o sobie
2. Droga oświecenia w dynamice drugiego tygodnia Ćwiczeń
2.1. Wezwanie Króla
2.2. Kontemplacje wczesnego życia Jezusa
2.3. Przygotowanie do wyboru powołania
2.4. Wybór powołania
2.5. Reguły rozeznawania duchów odpowiadające drugiemu tygodniowi
2.6. Reguły rozdawania jałmużn
1. Elementy drogi jednoczącej
1.1. Dary Ducha Świętego
1.2. Owoce Ducha Świętego
1.3. Życie błogosławieństwami ewangelicznymi
1.4. Pełne zjednoczenie z wolą Bożą
2. Droga zjednoczenia w dynamice trzeciego tygodnia Ćwiczeń
2.1. Kontemplacje męki Pańskiej
2.3. Reguły służące do zaprowadzenia ładu w jedzeniu
3. Droga zjednoczenia w dynamice czwartego tygodnia Ćwiczeń
3.1. Początek drugiego etapu drogi jednoczącej
3.2. Kontemplacje spotkań ze Zmartwychwstałym
3.3. Kontemplacja Ad amorem
4.4. Reguły o trzymaniu z Kościołem
1. Metody i środki stosowane w Ćwiczeniach duchowych
1.1. Warunki zewnętrzne odprawiania Ćwiczeń duchowych
1.1.1. Charakterystyka odprawiającego Ćwiczenia
1.1.2. Program dnia w trakcie odprawiania Ćwiczeń
1.1.3. Rola rekolekcyjnego odosobnienia i milczenia
1.2. Bezpośrednie środki duchowego wzrostu stosowane w Ćwiczeniach
1.2.1. Rachunek sumienia
1. 2. 2. Medytacja Ignacjańska
1.2.3. Kontemplacja ewangeliczna
1.2.4. Kierownictwo duchowe
2. Ignacjańska periodyzacja życia wewnętrznego
2.1. Droga oczyszczająca
2.1.1. Pierwsze nawrócenie
2.1.2. Walka z grzechem, wadami głównymi i namiętnościami
2.2. Droga oświecająca
2.2.1. Drugie nawrócenie
2.2.2. Pogłębienie więzi z Chrystusem
2.2.3. Wybór powołania lub reforma życia
2.3. Droga jednocząca
2.3.1. Współcierpienie z Jezusem
2.3.2. Udział w chwale Chrystusa
Ćwiczenia duchowe 1 św. Ignacego Loyoli już od ponad czterech wieków w niezwykle twórczy sposób wpisują się w historię Kościoła. Nie przypadkowo św. Ignacy został ogłoszony patronem rekolekcji i ćwiczeń duchowych a papież Pius XI w encyklice Mens nostra (O coraz usilniejszym rozpowszechnianiu praktyki ćwiczeń duchownych) określił książeczkę Ćwiczeń jako “najmędrszy i jedynie powszechny kodeks praw potrzebny do kierowania dusz na drodze zbawienia i doskonałości” 2.
Główną siłą Ćwiczeń jest ciągle aktualna głęboka znajomość człowieka i jego wewnętrznych uwarunkowań, jak również pewna elastyczność w takim przystosowywaniu metody rekolekcyjnej, by była ona jak najbardziej przystająca do potrzeb konkretnego człowieka.
W Polsce renesans Ćwiczeń duchowych rozpoczął się w połowie lat osiemdziesiątych, kiedy to ekipa Domu Rekolekcyjnego Księży Jezuitów w Czechowicach-Dziedzicach rozpoczęła udzielanie zamkniętych rekolekcji Ignacjańskich z prowadzeniem indywidualnym. Początkowo było to kilka sesji rocznie, z czasem jednak zainteresowanie Ćwiczeniami duchowymi zaczęło rosnąć do tego stopnia, że aby zadośćuczynić zwiększającemu się wciąż zapotrzebowaniu, pojawiła się konieczność prowadzenia jednej sesji rekolekcyjnej miesięcznie. Pod koniec lat osiemdziesiątych otwarto drugi dom rekolekcyjny w Częstochowie (przemianowany później na Centrum Duchowości), gdzie udziela się rekolekcji metodą wypracowaną w Czechowicach-Dziedzicach. Następnie otwarto kolejny dom w Zakopanem. Oprócz tego Ćwiczeń duchowych udzielają również domy rekolekcyjne w Starej Wsi, Gdyni i Kaliszu, a także Centrum Formacji Duchowej Księży Salwatorianów w Krakowie. Ten ostatni fakt należy szczególnie odnotować, bowiem ukazuje on, jak uniwersalna duchowość Ignacjańska (w przeciwieństwie do duchowości jezuickiej – zawężonej do życia zakonnego) może stawać się dobrem wspólnym wykraczającym poza ścisłe ramy Towarzystwa Jezusowego.
Równolegle z tą ścieżką odnowy rekolekcyjnej pojawiały się inicjatywy organizowania rekolekcji Ignacjańskich w życiu codziennym w Warszawie i Krakowie, a także propozycje rekolekcji zamkniętych udzielanych konkretnym środowiskom (np. niektórym seminariom duchownym lub uczestnikom grup Odnowy w Duchu Świętym, dla których Ćwiczenia w różnych częściach Polski dawał o. Józef Kozłowski SJ).
Zanim rozpoczęła się praktyka udzielania rekolekcji Ignacjańskich szerszym kręgom rekolektantów, pogłębiała się refleksja intelektualna nad teorią i praktyką związaną z tym typem formacji. Znalazła ona szczególny wyraz w organizacji dorocznych Kursów Duchowości Ignacjańskiej organizowanych od 1980 roku przez jezuitów prowincji południowej, początkowo w Czechowicach-Dziedzicach, a później w Częstochowie. Przy domu rekolekcyjnym w Częstochowie z czasem utworzyło się także środowisko osób duchownych i świeckich, które po przeżyciu całych rekolekcji zapragnęły służyć poprzez kierownictwo duchowe kolejnym rekolektantom. Dla lepszego przygotowania tych osób zaczęto organizować dwa razy do roku spotkania dla dających Ćwiczenia, które stały się miejscem pogłębiania refleksji dotyczącej Ćwiczeń, jak również doskonalenia praktyki towarzyszenia duchowego rekolektantom.
Dziś z perspektywy czasu można już mówić o niewątpliwym sukcesie rekolekcji Ignacjańskich. W ciągu ostatnich dziesięciu lat w Polsce Ćwiczenia odprawiło kilkadziesiąt tysięcy osób duchownych i świeckich. Uniwersalna duchowość Ignacjańska stała się podstawą dla formacji mistrzyń nowicjatów niektórych zakonów oraz ojców duchownych seminariów, nie mówiąc o alumnach diecezjalnych seminariów duchownych. Od 1994 roku jezuickie wydawnictwo WAM rozpoczęło wydawanie kwartalnika “Życie Duchowe”, który także przyczynił się do propagowania duchowości Ignacjańskiej. Jednocześnie na rynku ukazała się cała seria książek omawiających poszczególne aspekty Ćwiczeń.
Książeczka Ćwiczeń nie jest traktatem dotyczącym życia duchowego. Jest raczej przewodnikiem, mapą, w którą zaopatrzony rekolektant wyrusza w daleką, duchową podróż. W tej pełnej pułapek i niebezpieczeństw drodze nie jest zupełnie sam, towarzyszy mu bowiem ktoś, kto podobną drogę ma już za sobą. Niemniej walkę o lepszy kształt własnego życia musi toczyć sam i w tym zmaganiu nikt nie może go wyręczyć.
Krokiem milowym w prezentacji i upowszechnianiu Ćwiczeń duchowych św. Ignacego w Polsce stanowiło dwutomowe wydanie Pism wybranych św. Ignacego wraz z obszernymi komentarzami opracowanymi przez o. Mieczysława Bednarza SJ przy współpracy S. Filipowicza SJ, R. Skórki SJ. Dzieło to wydane w 1968 roku było swoistym podręcznikiem duchowości Ignacjańskiej. Następne lata przynosiły kolejne publikacje poświęcone Ćwiczeniom, najczęściej przedruki, by wspomnieć chociaż pracę P. Divarkara SJ czy też A. Lefranka SJ. W latach dziewięćdziesietych ubiegłego stulecia na polskim rynku wydawniczym pojawiło się kilka propozycji rekolekcji opartych na Ćwiczeniach, tym razem napisanych przez autorów rodzimych. Zawierały one wiele cennych komentarzy do Ćwiczeń i były ważnym krokiem w dalszym popularyzowaniu duchowości Ignacjańskiej, jednak pozycje te z oczywistych względów pozbawione były aparatu naukowego teologii duchowości, a nade wszystko brakowało im powiązania Ćwiczeń z wielowiekową tradycją duchowości chrześcijańskiej. Brakowało zatem całościowego opracowania Ignacjańskiej wizji drogi rozwoju duchowego w szerokim kontekście wcześniejszej tradycji, które zawierałoby wszelkie wymogi metodologii naukowej..
Wieloletnie doświadczenie dawania Ćwiczeń, jak również ogromna popularność tego rodzaju rekolekcji dzisiaj, zachęca do postawienia pytania: czy, a jeśli tak to, w jaki sposób przyczyniają się one do rozwoju duchowego rekolektantów? Jaki jest związek poszczególnych tygodni rekolekcji Ignacjańskich z opisanymi w teologii duchowości klasycznymi etapami rozwoju duchowego? Jakie środki pomocne do duchowego wzrostu proponuje św. Ignacy swoim rekolektantom? Czy na podstawie analizy książeczki Ćwiczeń można dotrzeć do wizji rozwoju życia duchowego, jaką posiadał św. Ignacy oraz czy wizja ta po bez mała pięciu wiekach pozostaje nadal aktualna?
Niniejsze opracowanie jest próbą odpowiedzi na powyższe pytania. Za podstawę badań przyjmuję klasyczny tekst Ćwiczeń św. Ignacego oraz jego Autobiografię. Nie sposób jednak mówić o rekolekcjach Ignacjańskich tylko na podstawie przewodnika, który pozostawił przyszłym pokoleniom św. Ignacy. To bowiem, co dokonuje się w trakcie rekolekcji, jest rzeczywistością niezwykle dynamiczną, pełną nagłych zwrotów akcji i przesileń. Rekolektant, który w nie wkracza, nie jest jakąś anonimową jednostką poddaną bezdusznej “duchowej obróbce” czy “praniu mózgu”, lecz osobą z całym bogactwem wrażliwości, z własną historią zmagań, ze swoją niepowtarzalną indywidualnością. Z tego powodu o Ćwiczeniach można pisać kompetentnie tylko ze świadomością interakcji, które mogą wywoływać kolejne medytacje i kontemplacje odprawiane przez rekolektanta. Toteż oprócz książeczki Ćwiczeń i Autobiografii św. Ignacego, źródłem tej pracy pozostaje również bogate doświadczenie dawania Ćwiczeń, które zostało zebrane w Polsce na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. W pracy odwołuję się zatem do licznych referatów dotyczących poszczególnych aspektów Ćwiczeń wygłoszonych na wspomnianych Kursach Duchowości Ignacjańskiej. Są w nich widoczne pośrednio ślady konkretnych rekolekcyjnych spotkań w ramach kierownictwa duchowego, jak również odbiór przez rekolektantów poszczególnych rekolekcyjnych treści. Odniesienia te były szczególnie cenne dla powyższej pracy.
Wreszcie trzecim źródłem niniejszej pracy pozostaje moje osobiste doświadczenie odprawiania Ćwiczeń duchowych, jak również pomagania rekolektantom w ich duchowej podróży.
O doborze tematu pracy zadecydowało moje osobiste zetknięcie się z rekolekcjami Ignacjańskimi, które dziś z perspektywy czasu wydaje się być przełomowym wydarzeniem dla mojego życia 3.
Pierwszy tydzień odprawiłem w Czechowicach-Dziedzicach w marcu 1991 roku, zaś kolejne tygodnie sukcesywnie w około rocznych odstępach czasu. Stosunkowo wcześnie, bo w 1991 roku rozpocząłem również formację do pomocy przez kierownictwo duchowe podczas Ćwiczeń. Od tego czasu wielokrotnie brałem udział w Spotkaniach dla dających Ćwiczenia duchowe oraz w Kursach Duchowości Ignacjańskiej organizowanych przez Centrum Duchowości Księży Jezuitów w Częstochowie. W kwietniu 1995 roku zacząłem pomagać w Ćwiczeniach duchowych jako kierownik duchowy.
Doświadczenie odprawienia własnych rekolekcji, jak również zaangażowanie w kierownictwo duchowe były dla mnie wielką pomocą w pisaniu powyższej pracy. Pozwalały mi bowiem na rozwinięcie pewnych intuicji zawartych w tekstach św. Ignacego, które potwierdzały się w moich spotkaniach rekolekcyjnych jako rekolektanta i jako kierownika duchowego.
Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym staram się przybliżyć pokrótce cel duchowej drogi chrześcijanina oraz tradycyjne trzy drogi wiodące do tego celu. Ukazuję także wielką tradycję ćwiczeń duchowych obecną na przestrzeni wieków w duchowości chrześcijańskiej. Ta krótka panorama pozwala lepiej dostrzec źródła, jak i nowatorstwo propozycji św. Ignacego. Dalej opisuję genezę Ćwiczeń duchowych, rozwój praktyki rekolekcyjnej oraz główne założenia rekolekcji Ignacjańskich. A zatem cel, jaki stawia przed rekolektantem św. Ignacy, psychologiczne uwarunkowania nawrócenia w Ćwiczeniach oraz trzy drogi rozwoju duchowego, na których autor oparł swoje rekolekcje.
Rozdział drugi otwiera opis głównych elementów drogi oczyszczającej, a zatem: wyzwolenia się z grzechu i pokonania wad głównych, opanowania namiętności i zmysłowości oraz pogłębienie relacji z Bogiem. W dalszej części poprzez szczegółową analizę Fundamentu Ćwiczeń oraz medytacji o grzechu i piekle, ukazuję elementy drogi oczyszczającej występujące w pierwszym tygodniu rekolekcji. Analiza pierwszego tygodnia uzupełniona jest o Ignacjańską propozycję trzech sposobów modlitwy, Reguł rozeznawania duchów oraz Reguł o skrupułach. Zwłaszcza te dwie ostatnie reguły stanowią pomoc w przeciwstawianiu się pokusom, na jakie rekolektant może być narażony na tym etapie duchowego wzrostu.
Rozdział trzeci zawiera opis elementów drogi oświecającej, na które składa się rozwój cnót teologalnych i kardynalnych, a także głębsze poznanie siebie. Elementy te można odnaleźć w poszczególnych ćwiczeniach drugiego tygodnia, a więc w wezwaniu Króla, zachęcającego rekolektanta do współpracy w zbawianiu świata, w kontemplacji ewangelicznej życia Jezusa od Wcielenia aż po Niedzielę Palmową, a także w Rozważaniu o dwóch sztandarach, O trzech parach ludzi i O trzech stopniach pokory, wreszcie w rozważaniach prowadzących do odkrycia i wyboru własnego powołania. Aby rekolektant mógł uniknąć niebezpieczeństw czyhających na niego na tym etapie drogi św. Ignacy podaje tu również Reguły rozeznawania duchów odpowiadające temu etapowi duchowej drogi oraz Reguły rozdawania jałmużn.
Rozdział czwarty opisuje dynamikę trzeciego i czwartego tygodnia rekolekcji w świetle drogi jednoczącej, na którą składa się rozwój darów Ducha Świętego, życie błogosławieństwami ewangelicznymi i owocami Ducha Świętego, które prowadzą do pełnej zgodności woli człowieka z wolą Bożą. Tydzień trzeci wprowadza rekolektanta w doświadczenie męki Pańskiej. Kolejne kontemplacje wydarzeń paschalnych pomagają odprawiającemu Ćwiczenia zbliżyć się do Chrystusa Cierpiącego i dzięki temu z jednej strony odkryć tajemnicze powiązanie między swoim osobistym grzechem a Jego męką, a z drugiej strony jeszcze bardziej przylgnąć do Zbawiciela. Pomoc w wierności dynamice rekolekcyjnej stanowią tu Reguły o zachowaniu ładu w jedzeniu.
Z kolei tydzień czwarty, którego główną treścią są ewangeliczne spotkania uczniów z Chrystusem Zmartwychwstałym, stanowi dopowiedzenie i uwieńczenie tygodnia poprzedniego. Rekolektant ma okazję dzięki łasce Ducha Świętego doświadczyć radości zmartwychwstania, która jest jednocześnie radością całkowitego wydania się Bogu w modlitwie ofiarowania.
Analiza poszczególnych tygodni Ćwiczeń w odniesieniu do klasycznych dróg rozwoju duchowego pozwala nie tylko odnaleźć elementy wspólne wizji św. Ignacego i koncepcji klasycznej, ale i pewne między nimi różnice. Piąty rozdział stanowi podsumowanie dotychczasowych badań i ukazuje Ignacjańską wizję rozwoju duchowego. Jest ona z jednej strony opisana na podstawie analizy metod i środków duchowego wzrostu zastosowanych w Ćwiczeniach (rachunek sumienia, medytacja kontemplacja ewangeliczna oraz kierownictwo duchowe) z drugiej zaś na podstawie wniosków z badań nad czterema tygodniami Ćwiczeń przeprowadzonych w poprzednich rozdziałach. W rozdziale tym jest ukazane, że św. Ignacy nie do końca utożsamia się z klasyczną wizją trzech dróg rozwoju duchowego. Wprawdzie przyjmuje ogólny jej podział, lecz – szczególnie na dalszych etapach – wkłada w niego własne kryteria duchowego wzrostu. Stąd można mówić o specyficznie Ignacjańskiej wizji rozwoju duchowego, która jest szczególnym wkładem autora Ćwiczeń w duchowość chrześcijańską.
Ćwiczenia Ignacjańskie są dziś bardzo popularną metodą rekolekcyjną. Mam nadzieję, że powyższe studium przyczyni się do spojrzenia świeżym okiem na problematykę rozwoju duchowego w jej kontekście. Ufam, że zainteresuje ono nie tylko osoby zajmujące się rekolekcjami Ignacjańskimi od strony teoretycznej, ale także samych rekolektantów, którzy będą mogli dzięki niemu lepiej zinterpretować osobiste doświadczenie rekolekcyjne.
PRZYPISY
1 W całej pracy będę stosował określenie Ćwiczenia duchowe, choć wiele polskich tłumaczeń stosuje nieco anachronicznie brzmiące dziś Ćwiczenia duchowne. W przypadku cytowania pozostawiam dawną pisownię.
2 Pius XI, Mens nostra, O coraz usilnijszym rozpowszechnianiu praktyki ćwiczeń duchownych, n. IV c.
3 Por. C. Sękalski, Ćwiczenia duchowe w moim życiu, w: T. Hajduk (red.), Skarb Kościoła, Kraków 2000, s. 100-106.
© 1996–2004 www.mateusz.pl