Stan dialogu katolicko-żydowskiego w perspektywie ogólnokościelnej i polskiej

Perspektywa ogólnokościelna

Decydującym impulsem dla nawiązania dialogu stało się ogłoszenie 28 X 1965 r. soborowej deklaracji "O stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich", znanej (od otwierających ją słów) jako "Nostra aetate". W czwartym punkcie czytamy: "Zgłębiając tajemnicę Kościoła, święty sobór obecny pamięta o więzi, którą lud Nowego Testamentu zespolony jest duchowo z plemieniem Abrahama". U podstaw dialogu legła nowa świadomość Kościoła odnośnie do własnej natury i początków, połączona z uznaniem wspólnego chrześcijanom i Żydom wielkiego dziedzictwa duchowego. Dialog, uznany za normę i ideał, został w Kościele dowartościowany przez Pawia VI i jego encyklikę "Ecclesiam suam", ogłoszoną 6 VIII 1964 r., czyli jeszcze przed "Nostra aetate".

Promowany przez Vaticanum II dialog ma charakter religijny i teologiczny. Jednak zarówno jego podjęcie, jak i rozwijanie mają ścisły związek z dwoma istotnymi okolicznościami, a mianowicie nazistowską zagładą europejskich Żydów dokonaną w latach drugiej wojny światowej oraz utworzeniem 15 maja 1948 r. państwa Izrael. Jedno i drugie wydarzenie niesie ze sobą ważne dylematy i wyzwania, w których rozwiązywanie włączyli się teologowie żydowscy i chrześcijańscy. W "Nostra aetate" czytamy: "Kościół, który potępia wszelkie prześladowania, przeciw jakimkolwiek ludziom zwrócone, pomnąc na wspólne z Żydami dziedzictwo, opłakuje - nie z pobudek politycznych, ale pod wpływem religijnej miłości ewangelicznej - akty nienawiści, prześladowania, przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek skierowane były przeciw Żydom". Co się tyczy drugiej przesłanki, istotną trudność stanowił brak stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a państwem Izrael, w czym Żydzi upatrywali przejaw nieprzychylnego nastawienia wobec żydowskiego życia w ziemi Izraela. Brak stosunków "de iure" nie uniemożliwiał jednak kontaktów de facto, które z upływem czasu nawet nasilały się.

W "Nostra aetate" znalazła się też zachęta: "Święty Sobór obecny pragnie ożywić i zalecić obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz braterskie rozmowy". W latach po II Soborze Watykańskim to zalecenie zostało podjęte i było wypełniane na wiele sposobów, w czym przodowały Kościoły lokalne w kilku krajach Europy Zachodniej oraz w USA. W 1966 r. papież Paweł VI wyraził zgodę na wydzielenie w ramach Sekretariatu do Spraw Jedności Chrześcijan osobnej Komisji do Stosunków Religijnych z Judaizmem, dzięki czemu dialog Kościoła z Żydami i judaizmem został silnie powiązany z ekumenizmem wewnątrzchrześcijańskim. Te poczynania spotkały się z odzewem ze strony Żydów. W 1970 r. powołano Międzynarodowy Komitet Żydowski do Spraw Konsultacji Międzyreligijnych, z siedzibami w Nowym Jorku i Genewie, w którym swoich przedstawicieli mianowały najbardziej liczące się światowe organizacje żydowskie. W dniach 22 i 23 XII 1970 r. w Sekretariacie do Spraw Jedności Chrześcijan w Rzymie odbyło się programowe spotkanie sześciu reprezentantów IJCIC ze stroną katolicką, w tym z przedstawicielami Komisji do Spraw Stosunków Religijnych z Judaizmem. W rezultacie obrad wydano "Memorandum", które ukazywało dialog jako główne narzędzie wzajemnych stosunków. Powołano też do istnienia Międzynarodowy Katolicko-Żydowski Komitet Łączności (International Catholic-Jewish Liaison Commitee - ICJLC), o którym kard. J. Willebrands, ówczesny przewodniczący Sekretariatu do Spraw Jedności Chrześcijan, powiedział, że jest to "jedyna oficjalna organizacja łącząca Stolicę Apostolską i społeczność żydowską, która mimo swoich ograniczeń jest znakiem i skutecznym narzędziem naszych stosunków". Pierwsze spotkanie ICJLC odbyło się w 1971 r. w Paryżu i od tego czasu odbywają się one co roku (z przerwą w pierwszej połowie lat 90., związaną z apogeum konfliktu wokół klasztoru sióstr karmelitanek w Oświęcimiu) i są poświęcone rozmaitym aspektom stosunków katolicko-żydowskich.

W kontekście coraz liczniejszych spotkań obie strony widziały pilną potrzebę zaniechania i usuwania wszystkiego, co nosiło bądź mogłoby nosić znamiona "nauczania pogardy" (Jules Isaac) wobec Żydów i judaizmu. Przebudowa nastawienia odbywała się na wielu poziomach: w dziedzinach akademickich, jak i przez wprowadzanie nowego sposobu myślenia na najbardziej podstawowe szczeble kościelnego życia i nauczania. Po kilku latach konsultacji, podejmowanych we współpracy ze stroną żydowską, Komisja Stolicy Apostolskiej do Spraw Stosunków Religijnych z Judaizmem wydała 1 X11 1974 r. dokument "Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzania w życie deklaracji soborowej Nostra aetate nr 4". Zawiera on wytyczne, opracowane w duchu soborowych założeń, mające na celu "wytworzenie lub rozwijanie zdrowych stosunków pomiędzy katolikami i ich braćmi Żydami, a także kilka praktycznych zastosowań w rozmaitych istotnych dziedzinach życia Kościoła", Opisując naturę dialogu, mówi się, że warunkiem jest "szacunek dla drugiego, takiego jaki jest, a szczególnie dla jego wiary i jego religijnych przekonań". Kilkanaście lat później, 24 VI 1985 r., ta sama Komisja wydała nowy dokument "Żydzi i judaizm w głoszeniu Słowa Bożego i w katechezie Kościoła katolickiego. Wskazówki do właściwego przedstawiania tych zagadnień". Jest on przeznaczony przede wszystkim dla kaznodziejów i katechetów, którzy najskuteczniej oddziałują na wierzących, poczynając od dzieci i młodzieży. Znalazły się w nim wskazania dotyczące nauczania religijnego o Żydach i judaizmie oraz właściwego pojmowania i wykładania stosunków między Starym i Nowym Testamentem, podkreślenie żydowskich korzeni chrześcijaństwa, rozważania dotyczące obrazu Żydów w Nowym Testamencie, obserwacje na temat liturgii, a także spojrzenie na przeszłość stosunków chrześcijańsko-żydowskich. Pod koniec czytamy: "Nasze obie tradycje (żydowska i chrześcijańska) zbyt są sobie bliskie, aby się wzajemnie nie doceniać".

"Dialog - czytamy w ogłoszonym 10 VI 1984 r. dokumencie watykańskiego Sekretariatu do Spraw Niechrześcijan Postawa Kościoła wobec wyznawców innych religii -- jest przede wszystkim stylem działania, postawą i duchem, który przyświeca postępowaniu. Zakłada uwagę, szacunek i przychylność wobec drugiego człowieka, a także uznanie jego osobowej tożsamości. Jego sposobów wyrażania siebie, jego wartości (...) Każdy wyznawca Chrystusa, na mocy swego ludzkiego i chrześcijańskiego powołania, wezwany jest do przeżywania dialogu w codziennym życiu, zarówno wtedy, gdy należy do większości, jak i wtedy, gdy stanowi mniejszość". Tak rozumiany dialog poczynił ogromne postępy wraz z pontyfikatem Jana Pawła II, który zarówno w Rzymie, jak i podczas swoich licznych podróży apostolskich wielokrotnie spotykał się z Żydami i do nich przemawiał. Pierwsze spotkanie z członkami Międzynarodowego Katolicko-Żydowskiego Komitetu Łączności odbyło się 12 III 1979 r. w Watykanie. Doniosłym wydarzeniem była wizyta Ojca Świętego na terenie byłego obozu KL Auschwitz-Birkenau i sprawowana 7 VI 1979 r. w Brzezince Msza święta, a także wygłoszona wtedy homilia ze słowami "Ten to naród, który otrzymał od Boga Jahwe przykazanie Nie zabijaj, w szczególnej mierze doświadczył na sobie zabijania". Najbardziej przełomowym wydarzeniem stała się historyczna wizyta 13 IV 1986 r. w synagodze rzymskiej. Jan Paweł II wypowiedział wtedy słowa, które stanowią fundament zmiany nastawienia wobec Żydów, a także wszystkich inicjatyw i poczynań dialogu: "Religia żydowska nie jest dla naszej religii rzeczywistością zewnętrzną, lecz czymś wewnętrznym. Stosunek do niej jest inny, aniżeli do jakiejkolwiek innej religii. Jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i - można powiedzieć - naszymi starszymi braćmi".

Nie obyło się bez trudności. Największe były ściśle związane z nasilaniem się konfliktu wokół obecności sióstr karmelitanek w budynku tzw. Starego Teatru w sąsiedztwie byłego KL Auschwitz I. Podczas dwóch spotkań w Genewie, w lipcu 1986 r. i lutym 1987 r., uczestnicy ze strony katolickiej podjęli zobowiązanie przeniesienia klasztoru w inne miejsce. Ale - jak powiedział bp Tadeusz Pieronek, były sekretarz Episkopatu Polski - "był to de facto dokument półoficjalny, nie mający żadnej mocy prawnej, Po prostu kilku biskupów i ludzi dobrej woli chciało dogadać się, tak aby strona katolicka i żydowska były usatysfakcjonowane". Kiedy więc strona żydowska domagała się wywiązania z przyjętych ustaleń, okazało się to po prostu niemożliwe. Apogeum konfliktu przypadło na lata 1989-1991. Pod koniec tego okresu zostały podjęte prace nad wybudowaniem nowego klasztoru. Siostry przeniosły się do niego w 1993 r., w czym decydujące znaczenie miała osobista interwencja Jana Pawła II. Ten nikomu niepotrzebny konflikt wywarł ogromnie negatywne skutki dla obrazu Kościoła katolickiego w Polsce i dla Polski. Jego pozytywną stroną stało się większe uwrażliwienie światowej i polskiej opinii publicznej na racje oraz wrażliwość żydowską w tym, co dotyczy Szoah oraz rzeczywistości i symboliki Auschwitz.

Intensywność kontaktów Jana Pawła II z Żydami i judaizmem, a także głębia i odwaga papieskiego nauczania są bezprecedensowe. Rezultatem tych wielostronnych wysiłków stało się nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a państwem Izrael, co nastąpiło na mocy porozumienia zawartego 30 XII 1993 r. Obie strony przyjęły je z ulgą, jako dobry prognostyk dla dialogu międzyreligijnego. Dało ono nowy impuls do przemyślenia trwałości żydowskich więzi z ziemią Izraela oraz wypracowywania pogłębionej chrześcijańskiej teologii judaizmu. Wysiłki w tej mierze przynoszą owoce, zarówno w postaci licznych publikacji w różnych rejonach świata, jak też w formie osobistych i zinstytucjonalizowanych kontaktów między przedstawicielami obydwu wspólnot religijnych. W związku z Jubileuszem Roku 2000 jest planowana wizyta Ojca Świętego w Ziemi Świętej, a także - być może z udziałem Ojca Świętego - spotkanie wyznawców "religii Księgi" - to znaczy Żydów, chrześcijan i muzułmanów - na górze Synaj.

W kontekście przygotowań do przeżywania przez Kościół Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 znalazł się postulat rzetelnego zgłębiania przeszłości i gotowości do skruchy, która umożliwia radosne przeżycie tego Jubileuszu. Istotną częścią przygotowań stało się przemyślenie dawnej i obecnej postawy wyznawców Jezusa Chrystusa wobec Żydów i judaizmu. Znalazło to wyraz w dniach 30 X - 1 XI 1997 r., kiedy to w Watykanie odbywało się sympozjum "Korzenie antyjudaizmu w środowisku chrześcijańskim". Jednym z jego owoców stało się wydanie 16 III 1998 r. przez watykańską Komisję do Dialogu Religijnego z Judaizmem dokumentu "Pamiętamy - refleksje nad Shoah". Ma on podwójne, ekumeniczne i dialogowe, odniesienie: "Zwracając się z naszą refleksją do wszystkich braci i sióstr z Kościoła katolickiego na całym świecie, zapraszamy wszystkich chrześcijan do wspólnego rozważania tragedii, która dotknęła naród żydowski, po to, by być pewnym, że już nigdy więcej egoizm i nienawiść nie rozszerzą się do tego stopnia, by powodować takie cierpienia i śmierć. W sposób szczególny prosimy naszych przyjaciół Żydów, których przerażający los stał się symbolem zdziczenia, do jakiego zdolny jest człowiek, gdy zwróci się przeciwko Bogu, by wysłuchali naszych słów z otwartym sercem". Nie ulega wątpliwości, że dalszy postęp w dialogu zależy w przeważającej mierze od tego, czy dokument watykańskiej Komisji trafi po obydwu stronach - chrześcijańskiej i żydowskiej - na podatny grunt.

Perspektywa polska

Nawiązanie instytucjonalnego dialogu z Żydami i judaizmem przez Kościół katolicki w Polsce odbyło się dwadzieścia lat po II Soborze Watykańskim. Przyczyn tego opóźnienia jest wiele i zasługują one na osobną uwagę. W ciągu kilkunastu lat po Vaticanum II problematyka dialogu katolicko-judaistycznego oraz polsko-żydowskiego była podejmowana głównie przez środowiska inteligencji katolickiej skupione wokół takich pism, jak "Tygodnik Powszechny", "Znak" oraz "Więź", przy czym dominowały tematy polsko-żydowskie. Było też kilka znaczących wydarzeń, również o profilu międzyreligijnym, oraz publikacji książkowych, które przybliżały problemy dialogu. Decydujący dla jego zaistnienia i rozwoju w Polsce okazał się pontyfikat Jana Pawła II. Jedną z pierwszych inicjatyw stała się sesja "Religia i kultura żydowska", zorganizowana w dniach 16-17 IV 1986 r. przez Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów w Pieniężnie w ramach II Pieniężnieńskich Spotkań z Religiami.

Za właściwy początek dialogu uznaje się utworzenie Podkomisji Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem, na której czele stanął bp Henryk J. Muszyński. Jej pierwsze posiedzenie odbyło się 13 V 1986 r. w Warszawie. Dla powstania tego gremium miały znaczenie dwie przesłanki: z jednej strony kontekst nasilającego się konfliktu wokół klasztoru karmelitanek w Oświęcimiu, a z drugiej sprzyjająca dialogowi międzyreligijnemu atmosfera duchowa po historycznej wizycie Jana Pawła II w synagodze rzymskiej. Starania przewodniczącego Podkomisji sprawiły, że w ramach trzeciej podróży apostolskiej do ojczyzny Ojciec Święty spotkał się 14 VI 1987 r. w Warszawie z przedstawicielami Żydów polskich i w ten sposób zostały nawiązane wzajemne kontakty oficjalne. Wkrótce, pod koniec 1987 r., Podkomisja została podniesiona do rangi Komisji. Pierwsze lata prac naznaczył konflikt o Karmel. Wobec coraz silniejszych nacisków ze strony żydowskiej trzeba było wyjaśniać potrzebę wywiązania się z zobowiązań podjętych w Genewie oraz przygotowywać opinię publiczną do przejścia karmelitanek do nowego budynku. W latach 1989-1991, w toku najbardziej zaognionej konfrontacji, kilkakrotnie wzywano do kontynuowania z trudem nawiązanych kontaktów i dialogu. Fakt, że w 1993 r. przejście sióstr dokonało się bez napięć, stanowi w znacznej mierze owoc skuteczności prac Komisji i zaangażowania jej członków na rzecz ukazywania katolikom w Polsce racji i wrażliwości żydowskiej.

W klimacie napięć i konfrontacji dominowały inicjatywy o charakterze pozytywnym. Doniosłym wydarzeniem było zorganizowanie Międzynarodowego Kolokwium Teologicznego "Żydzi i chrześcijanie w dialogu", które przy współpracy z Antidefamation League Bnai Brith odbyło się w dniach 24-27 IV 1988 r. w Krakowie i Tyńcu. Aczkolwiek program zakładał debaty religijne i teologiczne, w rzeczywistości najczęstsze były nawiązania do historii i teraźniejszości stosunków polsko-żydowskich; Kolokwium spotkało się z żywym oddźwiękiem w prasie krajowej i zagranicznej. Udany bilans tego spotkania umożliwił zorganizowanie w lecie 1989 r. we współpracy z archidiecezją chicagowską seminarium naukowego dla wykładowców seminariów duchownych i katolickich uczelni teologicznych w Spertus College of Judaica w Chicago. Przez półtora miesiąca 22 polskich wykładowców poznawało problemy związane z dialogiem międzyreligijnym, a także zagadnienia dotyczące doktryny i etyki judaizmu. Koordynatorem wielomiesięcznych przygotowań do wyjazdu był ks. Waldemar Chrostowski, który za aprobatą Komisji Episkopatu i we współpracy z Wydziałem Teologicznym Akademii Teologii Katolickiej oraz z udziałem strony żydowskiej, zorganizował w dniach 5 i 6 VI 1989 r. sympozjum naświetlające uczestnikom planowanego wyjazdu oraz zgromadzonym gościom zasadnicze tematy dialogu. Dało ono początek tradycji corocznych sympozjów w Akademii Teologii Katolickiej, które odbywają się pod hasłem "Kościół a Żydzi i judaizm". Od 1997 r. w ich organizację włączyła się Chrześcijańska Akademia Teologiczna, przez co jeszcze wyraźniej nabrały wymiaru ekumenicznego. Wszystkie materiały z tych ważnych spotkań są publikowane na łamach kwartalnika teologów polskich "Collectanea Theologica - Przegląd Teologiczny". Innym ich owocem stała się cenna książkowa seria wydawnicza "Kościół a Żydzi i judaizm", którą otworzył tom z odnośnymi dokumentami Kościoła i nauczaniem Jana Pawia II za lata 1965-1989. Po nim ukazało się pięć książek poruszających zasadnicze tematy teologiczne, które stanowią fundament nawiązanego dialogu. Ostatnia z nich to niesłychanie potrzebna "Bibliografia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce za lata 1945-1995", obejmująca prawie 2600 publikacji, których znakomita większość ukazała się po 1986 roku.

W atmosferze konfliktu wokół klasztoru karmelitanek w Oświęcimiu trwały prace nad przygotowaniem dokumentu biskupów polskich dla uczczenia 25. rocznicy soborowej deklaracji "Nostra aetate". Ujrzał on światło dzienne jako List Episkopatu Polski, wydany 30 XI 1990 r. i odczytany 20 stycznia 1991 r. w kościołach i kaplicach na terenie całego kraju. W jego części historycznej, nawiązującej do Holocaustu, znalazło się zdanie: "Szczególnie bolejemy nad tymi spośród katolików, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do śmierci Żydów. Pozostaną oni na zawsze wyrzutem sumienia także w wymiarze społecznym. Choćby tylko jeden chrześcijanin mógł pomóc, a nie podał pomocnej ręki Żydowi w czasie zagrożenia lub przyczynił się do jego śmierci, każe to nam prosić nasze Siostry i Braci Żydów o przebaczenie". W części teologicznej pojawiło się sformułowanie: "Ważne jest przy tym, byśmy uczyli się przeżywać i oceniać własne treści religijne Żydów i chrześcijan, tak jak je dzisiaj przeżywają sami Żydzi i chrześcijanie". Ogłoszenie Listu można uznać za zakończenie trwającego ponad dwa lata przesilenia w stosunkach katolicko-żydowskich. Dało ono jednocześnie początek intensywnemu wdrażaniu soborowego i posoborowego nauczania Kościoła o Żydach i judaizmie, zarówno na szczeblu podstawowym, jak i w seminariach duchownych oraz uczelniach teologicznych, gdzie są przygotowywani duszpasterze, katecheci i wychowawcy.

Ważnym aspektem prac Komisji Episkopatu było nawiązanie kontaktów z Komisją Koordynacyjną Organizacji Żydowskich w RP oraz kilka wspólnych spotkań, które pozwoliły na wzajemne poznanie się i zbliżenie. W 1994 r. funkcję przewodniczącego Komisji objął bp Stanisław Gądecki, biskup pomocniczy gnieźnieński. Kontynuował inicjatywy poprzednika, abp. Henryka J. Muszyńskiego, a także zapoczątkował nowe. Jeszcze z początkiem lat 90. Komisja Episkopatu do Dialogu z Judaizmem nawiązała kontakty z Amerykańskim Komitetem Żydowskim (American Jewish Commitee - AJC). Modelem dla niej stało się seminarium naukowe w Spertus College of Judaica w Chicago, które odbyło się w lecie 1989 r. Dzięki temu w katolickich seminariach i innych placówkach teologicznych w Polsce gościli uczeni żydowscy prof. R. Cohn, prof. Michael A. Signer i prof. Elliot N. Dorff), natomiast na żydowskich uczelniach w USA uczeni polscy (ks. W. Chrostowski i ks. R Rubinkiewicz z KUL). Kontakty międzyreligijne i międzynarodowe stawały się coraz częstsze i włączały się w nie coraz nowe ośrodki w kraju i za granicą, w czym Komisja Episkopatu do Dialogu z Judaizmem miała swój znaczny udział. Wraz z wprowadzeniem 23 IV 1996 r. nowego statutu Konferencji Episkopatu Polski skończyła się w sensie prawnym działalność wszystkich dotychczasowych Komisji, a więc i Komisji do Dialogu z Judaizmem. Po zatwierdzeniu na początku maja nowych struktur pomocniczych powstała Rada do Spraw Dialogu Religijnego, a w jej ramach Komitet do Dialogu z Judaizmem, na którego czele stanął nadal bp S. Gądecki. Dzięki staraniom Komitetu 17 I 1997 r. zostały zapoczątkowane obchody Dnia Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce, w przeddzień corocznie odbywającego się Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan.

W 1990 r. w ramach nowo powstałego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Izraelskiej zawiązała się Sekcja Dialogu Chrześcijańsko-Żydowskiego. W sierpniu tegoż roku została ona podczas spotkania w Pradze afiliowana jako Polska Rada Chrześcijan i Żydów do Międzynarodowej Rady Chrześcijan i Żydów (International Council of Christians and Jews - ICCJ). PRChŻ rozpoczęła intensywną działalność, na którą złożyły się zarówno przedsięwzięcia na szczeblu najbardziej podstawowym (wykłady, prelekcje, konferencje i odczyty), jak też spotkania o wymiarze międzynarodowym w kraju i zagranicą. Przyznaje ona od 1992 r. tytuł "Człowiek Pojednania" osobie z zagranicy, chrześcijaninowi bądź Żydowi, który znacząco przyczynił się do dialogu katolicko-żydowskiego w Polsce. Pierwszymi laureatami byli prof. Stefan Schreiner z Tybingi oraz rabin dr Byron L. Sherwin z Chicago. Ten drugi nie tylko pełnił funkcję dziekana seminarium naukowego dla księży profesorów z Polski w lecie 1989 r. w Chicago, ale także w latach 90. kilkakrotnie przebywał w Polsce z serią wykładów i odczytów, które wygłosił w seminariach duchownych i placówkach teologicznych w różnych ośrodkach w kraju. Zostały one zebrane i wydane w 1996 r. we wspólnym tomie "Duchowe dziedzictwo Żydów polskich". W gronie laureatów znaleźli się także: ks. dr John T. Pawlikowski z Catholic Theological Union w Chicago, sir Sigmund Sternberg z Londynu, s. Dominika Zaleska ze Zgromadzenia Notre Dame de Sion w Genewie, rabin James A. Radin z AJC z Nowego Jorku oraz s. Marie T. Huguet. W dniach 10-13 VII 1994 r. odbyła się w Warszawie Konferencja ICCJ pod hasłem "Tradycje żydowskie i chrześcijańskie wobec kwestii społeczeństwa idealnego". Godne uwagi wydarzenie stanowiło Colloquium Charitativum, czyli Braterska Rozmowa Chrześcijan i Żydów, jaka miała miejsce w dniach 13-15 X 1996 r. w Toruniu, a także "Święto Biblii - Święto Tory", zorganizowane przez Fundację Pro Arte Sacra we współpracy z PRChŻ w październiku 1996 r. w Gdańsku. W programie działalności PRChŻ nie zabrakło wspólnych, chrześcijańsko-żydowskich inicjatyw modlitewnych, których znaczenie jest szczególnie doniosłe, zważywszy na brak takiej tradycji po obydwu stronach i wzajemną nieufność.

3 X 1994 r. przy Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie powstał Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego. Jego głównym zadaniem jest przeszczepianie na grunt polski podstawowych zasad nauczania Kościoła o Żydach i judaizmie. Otwarcia nowej placówki dokonał kard. Józef Glemp, prymas Polski. Działalność IDKJ jest dwutorowa: dydaktyczna oraz informacyjna i dokumentacyjna (bibliograficzna) przebiegu i dokonań dialogu katolicko-żydowskiego w Polsce. Ta działalność ma na celu dialog o profilu religijnym i teologicznym, taki bowiem stanowi istotę nowego spojrzenia wskazanego przez Vaticanum II. Od 1996 r. IDKJ wydaje własny Biuletyn Informacyjny, półrocznik "Maqom".

W centrum problematyki dialogu religijnego i polsko-żydowskiego pozostawały przez cały czas kwestie związane z rzeczywistością i symboliką Auschwitz. Podczas najbardziej zaognionej konfrontacji w ramach cyklu "Kościół a Żydzi i judaizm" odbyło się 11 i 12 IV 1991 r. w Akademii Teologii Katolickiej III Sympozjum Teologiczne "Auschwitz: rzeczywistość, symbolika, teologia", które zyskało znaczny rozgłos. Rok później, w dniach 7-10 IV 1992 r., Międzynarodowa Rada Chrześcijan i Żydów, Komisja Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem oraz krakowski KIK zorganizowały międzynarodowe sympozjum "Znaczenie Szoah dla chrześcijańskiej i żydowskiej myśli teologicznej". Praktyczne problemy i wyzwania związane z zagospodarowaniem terenu byłego obozu KL. Auschwitz-Birkenau i utrwalaniem pamięci o zagładzie europejskich Żydów, czego symbolem stal się właśnie Auschwitz, zostały podjęte przez utworzony przez Ministerstwo Kultury i Sztuki w 1989 r. Zespół, który dwa lata później, w 1991 r., przekształcił się w Międzynarodową Radę Państwowego Muzeum w Oświęcimiu. Rada, w której skład weszli przedstawiciele strony żydowskiej z kraju i zagranicy, zajmuje się problemami, jakie wyrastają z potrzeby godnego upamiętnienia wszystkich ofiar KL Auschwitz-Birkenau, przy podkreśleniu, że około 90% zamordowanych stanowili Żydzi. Powstała również, dysponująca znacznymi środkami i możliwościami wspierania ciągle rosnących potrzeb, Fundacja Pamięci Ofiar Obozu Zagłady Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, wydająca doskonale redagowany Biuletyn Informacyjny "Pro Memoria".

Wraz z upływem czasu stawało się coraz bardziej jasne, że dialog miedzy Polakami a Żydami może być jeszcze bardziej owocny, jeśli poszerzy się go o Niemców. Inicjatywa wyszła ze strony kościelnej i miała związek z dokonanym w 1990 r. zjednoczeniem Niemiec i radykalną zmianą sytuacji Kościoła katolickiego w tym kraju. Punktem wyjścia dla współpracy polsko-niemieckiej stało się spotkanie katolickich biskupów z Polski i Niemiec w 1991 r. w Gnieźnie, a w następnym roku w Moguncji. Podczas tych spotkań strona polska zwracała uwagę, że chociaż zagłada Żydów zestala zaplanowana, przygotowana i zrealizowana przez niemieckich narodowych socjalistów, to jednak Polacy, a nie Niemcy, są zbiorowo oskarżani o odpowiedzialność za tę zbrodnię. Biskupi niemieccy wyznali, że nie wiedzieli o tym, dodając, że istotnie potrzeba tutaj rzetelnej klarowności. Wkrótce nasiliły się kontakty między Komisją Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem a jej odpowiednikiem w Niemczech - Grupą Roboczą "Problems des Judentums". Podjęto decyzję o opracowaniu wspólnego dokumentu, który mógłby być przedłożony do zatwierdzenia przez obydwa episkopaty i ogłoszony w kontekście obchodów półwiecza wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau, które były przewidziane na styczeń 1995 roku. Mimo kilku spotkań roboczych obydwu gremiów nie doszło do ogłoszenia wspólnego dokumentu. Część biskupów polskich podniosła zastrzeżenie, że mógłby on być traktowany jako przejaw poczuwania się Polaków i Kościoła katolickiego w Polsce do wspólnej z Niemcami odpowiedzialności za Szoah. Lecz Konferencja Episkopatu Niemiec też nie zaaprobowała wydania takiego dokumentu. W ostatniej dekadzie stycznia 1995 r. ukazały się dwie osobne wypowiedzi, których siła i znaczenie nie były już tak duże.

Równoczesne opublikowanie dwóch dokumentów kościelnych, polskiego i niemieckiego, zbiegło się z uroczystymi obchodami półwiecza wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau. Oprócz oficjalnych uroczystości rocznicowych w Oświęcimiu staraniem Instytutu Dialogu Katolicko-Judaistycznego 23 I 1995 r. odbyło się w Warszawie sympozjum "50. Rocznica Wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau" oraz Msza św. w kościele św. Augustyna na Nowolipkach. Na sympozjum przybył kard. Józef Glemp, prymas Polski, oraz rabin Menachem P. Joskowicz, naczelny rabin Polski.

W następnym okresie narastały dyskusje wokół obecności symboli religijnych na terenie byłego obozu KL Auschwitz i w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Nasilały się żądania części środowisk żydowskich usunięcia tzw. krzyża papieskiego, ustawionego w maju 1988 r. na Żwirowisku obok budynku Starego Teatru. Te sprawy nigdy nie były przedmiotem ustaleń najpierw Komisji, a potem Komitetu Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem, zaś ewentualne rozmowy i obietnice na ten temat zapadały nieoficjalnie i gdzie indziej. W lutym 1998 r., zapowiedź min. Krzysztofa Śliwińskiego, pełnomocnika Rządu RP do spraw kontaktów z diasporą żydowską, przeniesienia krzyża w inne miejsce, spowodowała impas, a w jego następstwie trwający aktualnie konflikt, którego rozwiązanie nie będzie łatwe. Można żywić nadzieję, że konflikt wokół Żwirowiska nie unicestwi z trudem osiągniętych owoców dialogu, a nawet - podobnie jak to miało miejsce w przeszłości -- przyczyni się do lepszego wyrażenia wrażliwości żydowskiej i polskiej.

***

Zarówno z perspektywy ogólnokościelnej, jak i polskiej dialog rozwija się na dwóch płaszczyznach: teologicznej i historycznej. Pierwsza jest zrozumiała, bo ani początków, ani natury Kościoła oraz chrześcijaństwa nie można pojąć i objaśnić bez uwzględnienia dawnej i obecnej religii żydowskiej. Druga tłumaczy się tym, że chodzi o dialog dwóch zwaśnionych przez wieki wspólnot religijnych, które skutecznie współdziałały we wzajemnym oddalaniu się od siebie. Słabą stroną dotychczasowych kontaktów jest małe zainteresowanie strony żydowskiej problematyką religijną i teologiczną oraz unikanie jej w dyskusjach i debatach z chrześcijanami. Zamiast tego wyznawcy judaizmu kładą nacisk na zagadnienia społeczne i polityczne, szczególnie na problematykę antysemityzmu, szukając wśród chrześcijan sprzymierzeńców do potępiania go i zwalczania. Papież Jan Paweł II wielokrotnie podkreślał, że antysemityzm jest grzechem. Zatem praca nad jego wykorzenianiem musi się odbywać przede wszystkim na poziomie duchowym, drążącym ludzkie sumienia - i taka właśnie jest powinność Kościoła. Jednak dialog teologiczny nie może się rozwijać bez płaszczyzny historycznej. W tym, co się tyczy perspektywy polskiej, obejmuje ona zarówno wielowiekową koegzystencję Polaków i Żydów na naszych ziemiach, którą często przypominają Polacy, jak i dramat Holocaustu, który często przypominają Żydzi.

Wiele w tych dziedzinach zostało zrobione, aczkolwiek jeszcze więcej pozostaje do zrobienia. Chodzi nie tylko o wymianę argumentów i racji, lecz -- co bywa trudniejsze -- także o wymianę wrażliwości oraz budowanie zaufania i szacunku. Nie sposób w ciągu tak krótkiego czasu usunąć kilkunastowiekowego balastu wzajemnej ignorancji, oskarżeń, zarzutów i stereotypów. Rozpoczęta praca musi więc być kontynuowana. Co się tyczy Polski -- a tę ocenę można również odnieść do sytuacji w innych krajach -- miarą postępu w dialogu jest także to, że w pewnych przypadkach zdążyliśmy się do siebie nawzajem rozczarować.

ks. Waldemar Chrostowski

(KAI)